مجله منظر
پیاپی 8 (تیر 1389)

رویکرد موزه ای، فرهنگ را در چارچوب موزه، مانند نمایشی می بیند که آن را همچون آثار و اشیاء تاریخی فقط در پشت ویترین موزه ها جستجو می کند. ارمغان رویکرد موزه ای، نگاه نمایشی به فرهنگ، به جای پویایی و زایندگی آن است. از نمونه های واقعی این رویکرد، موزه های مردم شناسی است که با تغییر کاربری ابنیه تاریخی شهرها، برداشت های ابتدایی و تصنعی از فرهنگ شهرها را ارائه می کنند. رویکرد مذکور تنها به شهرها بسنده نکرده و روستاها را نیز مورد توجه قرار داده است. این بار اشیاء تاریخی جای خود را به ابنیه تاریخی روستایی داده و از مکان اصلی خود به موزه میراث روستایی انتقال یافته اند. اگر نتایج رویکرد مذکور در شهرها باعث تغییر کاربری تصنعی ابنیه تاریخی و نمایشی ضعیف از فرهنگ شهرها بود، حال با ادامه روند انتقال ابنیه تاریخی، روستاهای یک استان، شاهد از دست دادن هویت فرهنگی خود نیز هستند. جستار حاضر با معرفی موزه میراث روستایی گیلان، در پی نقد و ریشه یابی فرایند جابه جایی ابنیه تاریخی روستایی گیلان و نتایج حاصله از آن است.

انسان موقعیتی ویژه در میان خالق و طبیعت مخلوق دارد؛ فاعل مطلق و خالق معنی نیست، اما واسطه ای خودآگاه در معنابخشی به طبیعت و تاویل معناست. نفس ناطقه انسانی به عنوان منشا علم پیشینی روح و ذوق سلیم، محیط بر عقل و خیال و حس است و ارتباط بین عین و ذهن، اذهان، انسان و خدا را باعث می شود. ذوق سلیم، منشا احساسات ناب بشری و نفس حیوانی، منشا غرایز زیستی انسان است. کارکرد هنر، تزکیه، تعالی ذوق، هدایت و تعادل غرایز است. روند بسته و پیوسته آفرینش هنری، علاوه بر ارتباط و وحدت ارگانیک عناصر آن (هنرمند- اثر هنری- مخاطب) و ارتباط هر جزء را با کل (معنی) نیز تبیین می کند. اثر هنری، تجسم شهود معنی، احساسات متناظر با آن در هنرمند و محصول کنش زیبایی شناسانه او، و آغازگر کنش مخاطب و تاویل است که دایره ظهور و عمل معنا را تکمیل می کند. صفات زیبایی شناسانه، محصول وجود آثار کیفی معنا در روح شناسا و ارزیابی اوست که به اشیایی که آثار کمی همان معنا را دارند منتسب می شود و به آنها روح و معنا می بخشد.

حضور«مهر» ایزد نور و فروغ خورشید، خدای عهد و پیمان و یار و یاور جنگجویان با حماسه قربانی گاو، نماد زایش و فراوانی و به تعبیری غلبه بر هواهای نفسانی را از روزگار باستان تاکنون شاهد بوده ایم. دین مهر هرگز به طور کامل از میان نرفت؛ چنان که با دیگر آیین ها آمیخت و تاکنون نیز آثار و آداب آن در ایران و جهان باقی است؛ اما بن مایه آن همیشه آریایی ایرانی برجای مانده است.

پیش از مدرنیته، اندیشه ثبات بر پایه پایداری پدیده ها، دوام شکل آنها و روابط به ظاهر ذاتی شان (رخوت ماده و سکون قراردادها) استوار بود. اما در جهان سیال معاصر، پایداری و ثبات دیگر داده ای معین نیست که در ذات پدیده ها مستتر باشد، بلکه ثمره کنشی خود خواسته میان «ارتباطات» و نتیجه طرحی است که کانسپت آن باید دوام داشته باشد تا هر چیز دیگر بتواند تغییر کند، بی آنکه ارزش و یا پدیده واجد ارزش از دست رود و زیست کره تخریب شود. پایداری و یکپارچه سازی عوامل گوناگون به عنوان پارادایم تحولات اندیشه های مدرن به فرامدرن در سطحی گسترده در جهان مطرح شد.

امروزه نرخ فزاینده مالکیت اتومبیل و به تبع آن افزایش حجم ترافیک باعث بروز مشکلات متعددی چون آلودگی هوا، انتشار گازهای گلخانه ای، کاهش سوخت های فسیلی غیرقابل تجدید، تخریب فضای باز توسط راه ها و پراکنش حومه های شهری و نزول کیفیت زندگی شده است. پرسش مهم این است که چگونه می توان این شرایط را تغییر داد؟ به نظر می رسد پاسخ ساده ای به این سؤال وجود ندارد، اما می توان تعدادی از راهبردهای ترکیبی شامل مدیریت کاربری زمین، حمل ونقل عمومی، انواع جایگزین سفر و قیمت گذاری را برای کاهش آثار این مشکلات به کار گرفت. واضح است که استفاده بهینه از حمل ونقل عمومی نقش بسیار مهمی در حل این مشکل دارد و یکی از راهکارهای بهینه سازی، استفاده از نظامی معقول و تعادل محور میان شیوه حمل ونقل عمومی و ساختار شهری است. مقاله حاضر به ارتباط مفهومی این دو موضوع می پردازد.

مسئله ترافیک در تهران مسئله ای پیچیده و چندپهلو است. یک جنبه مهم از این پدیده که اغلب مورد توجه قرار نمی گیرد، اهمیت نقش فرهنگ خانواده در استفاده از وسیله نقلیه شخصی و شیوه و شکل نظام حمل و نقل شهری در تهران است. استدلال نگارنده در این مقاله دو جنبه دارد؛ یک جنبه به ماهیت خانوادگی اتومبیل های شخصی باز می گردد و جنبه دوم به کیفیت غیرخانواده گرایانه وسایل نقلیه عمومی. به عبارتی نگارنده معتقد است؛ از یک سو ماشین شخصی در ایران ادامه فضای خانه در خیابان است و از این رو برای تغییر فرهنگ سفر درون شهری نیاز به تغییر نگرش شهروندان به فضاهای عمومی شهر بوده و از دیگرسو کیفیت وسایل نقلیه عمومی باید به گونه ای باشد که فرهنگ خانواده گرایانه ایرانی و اهمیت و تکریم خانواده را مدنظر قرار دهند. مقاله حاضر به یکی از عوامل مهم استفاده زیاد اتومبیل شخصی در تهران، الگوی غالب فردگرایی در ایران، یعنی فردگرایی خانواده گرایانه دانسته شده است. ماشین به عنوان برساخته ای فرهنگی، حاوی معانی است که بدون درک آن معانی در ذهنیت جمعی ایرانیان نمی توان بر تغییر شکل مصرف اتومبیل فائق آمد.

حرکت و فضای زندگی عابرین پیاده در چند سال گذشته از طرف مسئولین بسیار مورد توجه قرار گرفته است، اما علی رغم همه این تلاش ها به دلیل نبود یک برخورد روشمند که از پشتوانه نظری قوی برخوردار باشد و نیز گرته برداری و کپی کردن استانداردهای لازم برای توسعه شبکه معابر از کشورهای غربی، فعالیت سازمان های دولتی در بهترین حالت، به تغییر کفسازی پیاده روها محدود شده است. در بیشتر مقالات دانشگاهی و پژوهشی نیز، به جای ارائه روش و راهکاری که بتواند مسئولین را در اجرای این اهداف یاری برساند، به پررنگ کردن اهمیت موضوع عابر پیاده و مزایای آن بسنده شده است. در این مقاله، حرکت عابر پیاده و مشکل دسترسی به درون بافت فرسوده محله نظام آباد در سطح برنامه ریزی با تکیه بر «پیکره بندی فضایی»1 و استفاده از روش «سینتکس فضا»2 مورد بررسی قرار می گیرد.

در این مقاله تلاش می شود تا با مرور تجارب جهانی و داخلی، روندهای جاری در افزایش نقش مردم در تصمیم گیری برای شبکه معابر شهری، بررسی شود. تحلیل سطوح مشارکتی در این طرح ها، به ویژه در مواردی که تغییر جهت های عبور و مرور و دسترسی در معابر شریانی روی می دهد (مانند طرح یک طرفه شدن خیابان ولی عصر شهر تهران و یا چند تجربه مشابه بین المللی دیگر) نگاه دقیق تری را بر طرح های توسعه شهری ایجاب می نماید. به نظر می رسد که رویکردهای موجود در عرصه برنامه ریزی شبکه حمل و نقل، مبتنی بر ارتقای کیفیت زندگی و زیست-پذیری شبکه معابر و همچنین بهره گیری از ظرفیت های مشارکتی حداکثری است.
با توجه به الگوپذیری دیگر کلان شهرها و شهرهای کشور از طرح های پیاده شده در شهر تهران، بررسی نمونه موردی شهر تهران اهمیت مضاعفی پیدا می کند. بر این اساس، نهاد برنامه ریزی توسعه شهری تهران نیز برای تحلیل دسترسی در خیابان ولیعصر اقدام به برگزاری نشستی تخصصی نموده است که این مقاله به بررسی نتایج آن نشست می پردازد.

حرکت پیاده، طبیعی، قدیمی و ضروری ترین شکل جابجایی انسان در محیط است که نقش اساسی در ادراک محیط و ارتباط با آن دارد، در حالی که به دلیل سلطه اتومبیل بر شهرها، حرکت پیاده به تدریج نقش طبیعی خود را از دست داده است. ظهور شهرسازی جدید در محدوده های تاریخی شهرهای ایران، شکل جدیدی از فضای شهری به نام خیابان را به وجود آورد که تعریف و تشخص نادرست آن در ساختار شهر، آن را به عنصر جداکننده بافت تاریخی و مدرن تبدیل کرد، مفاهیمی چون تسلسل فضایی- عملکردی و قلمرو از این محدوده ها رخت بربست و اولین مکان تجسم و تبلور خاطره تاریخی شهر از بار خود تهی شد. از آنجا که این محدوده ها در شهر فضای گذار از دو ساخت متفاوت فضایی- اجتماعی اند؛ از یک سو نقش مفصل و مرتبه فضایی را دارد و از سوی دیگر مکانی برای درک مشترک شهر و کسب هویت اجتماعی است. در برخورد با این پدیده، در طول دو سه دهه گذشته نهضت پیاده گستری ((pedestrianizationو توسعه فضاهای پیاده، یکی از سرفصل های اصلی شهرسازی جهان در طرح های توسعه شهری شده است که در نتیجه آن، نه تنها سیمای شهرهایشان عوض شد، بلکه تغییرات نوینی در کیفیت زندگی شهری و رفتار اجتماعی و فرهنگی مردم نیز به وجود آمد. در روال رایج شهرسازی ایران، نوعی غفلت و بی توجهی نسبت به موضوع حرکت پیاده و فضاهای پیاده یا «پیاده راه ها»، مشاهده می شود. خیابان های مستعد پیاده در شهرهای کوچک یا بزرگ، اغلب با طرح های جامع نابود شده است که با تدوین یک برنامه جامع می توان هویت این فضاها را در مقیاس سازمان فضایی شهر بازیافت، نقش آنها را در مقیاس استخوان بندی اصلی محلات تعریف کرد و با مدیریت منظر این فضاها بر مبنای منطق بومی و فرهنگی ایران، پیوندی بامعنا بین ارزش های قدیم و جدید فضاهای شهری برقرار کرد.

یکی از دغدغه های مدیران شهری پاریس، مانند تمامی کلان شهرهای دنیا، تامین دسترسی مطلوب شهری در کنار رعایت سایر شاخص های کیفیت فضای شهری است. طرح کاربری اراضی پاریس (POS)، مصوب سال 1977، مخالف سیاست تعریض راه ها و ایجاد مجموعه برج هایی بود که بافت شهری را برهم زده و منظر آن را مخدوش می کرد. بر همین اساس، قوانینی مبنی بر حفظ مسیرها و سازماندهی فضاهای جمعی، ارتفاعات و مجموعه های موجود تصویب شد. در این راستا، یک سلسله عملیات جدید، موجب بهره برداری و تبدیل زیرساخت های راه آهن قدیم به مسیرهای پیاده روی در قلب محله های مسکونی شد؛ از جمله خط Ermond-Invalide در بخش Manin-Jorès در حاشیه خط قدیم باستیل (که عامل شکل دهی به بخش شرقی پیاده راه باستیل- جنگل ونسن بود). در این مقاله پیاده راه «برسی» به عنوان یک پروژه موفق در احیای فضای شهری معرفی می شود.

شبکه مترو به عنوان بخشی از سیستم حمل و نقل شهری، مزایای زیادی نسبت به سایر سیستم های موجود دارد؛ از جمله سرعت، سهولت، ارزانی، ایمنی و برنامه زمانی. به طوری که مترو جاذب مسافرانی از اقشار متنوع و متفاوت از قبیل دانشجو، دانش آموز، کارمند، کارگر، کسبه و بازاریان تا مدیران، صاحبان صنایع، زنان خانه دار و سالمندان شده است.
مترو به مثابه وسیله حمل و نقل مؤثر در کلان شهرها امکانات جدیدی را در اتصال نقاط مختلف شهر به یکدیگر مهیا می کند. ظهور مترو و سرعت ارتباط متقابل نقاط شهری، ماهیت جدیدی به شهر می بخشد که ساختار و عملکرد و شخصیت شهر را به شدت تحت تاثیر قرار می دهد.
با اینکه مترو در کشور ما، پدیده جدید شهری است اما بسیاری از مسایل مربوط به ایستگاه های آن هنوز ناشناخته باقی مانده و تاثیرات مختلف اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی، حمل و نقل و... آنها چندان روشن نیست. ظهور نقاط پرتردد و جدید در بافت شهر به عنوان ایستگاه های مترو که مرکز تجمع و انتقال جمعیت به داخل و خارج ایستگاه است، مسایل موضعی مشابه و مختلفی را پدید می آورد که مدیریت آنها با نگرش نیازمند اندیشه و رویه تعریف شده و مبتنی بر برنامه است. بر همین مبنا در سال 1381 مطالعه قابل تاملی در «پژوهشکده نظر» صورت گرفت که رویه ها و راهبردهای خاصی را در مواجهه با ایستگاه های مترو طرح کرده بود. در انجام این پروژه یک گروه متخصص شامل اساتید دانشگاه و متخصصان حرفه ای همکاری داشته اند.

به منظور رفع نابسامانی های دانشگاه تهران در سال 1376 طرح ساماندهی دانشگاه تهران در دستور کار مقامات دولتی قرار گرفت و در سال 1380 اجرای آن به تصویب رسید. بعضی از اهداف این طرح به شرح زیر است: ارتقای کیفیت برنامه های آموزشی و پژوهشی، توسعه تحصیلات تکمیلی، ایجاد رشته های جدید علمی، بهبود شاخص های زیست محیطی و فرهنگی، افزایش ضریب ایمنی و امنیت در دانشگاه و محیط های اطراف و نیز افزایش نقش مشارکتی مردم در ارتقای فرهنگی- اجتماعی.
روند در پیش گرفته برای رسیدن به این اهداف و اتفاقاتی که امروزه در اطراف دانشگاه در حال رخ دادن است (از بین بردن ساختمان های با ارزش و محلات) و کمبود مطالعات در زمینه توسعه دانشگاه ها، ضرورت پرداختن به مسائل توسعه دانشگاه در شهر و به ویژه دانشگاه تهران را ایجاب می کند.

: نواحی صنعتی که روزگاری بخش مهمی از زندگی انسان بود، اکنون رها شده است. کوره های آجرپزی نمونه ای از مناظر پساصنعتی خاص ایران است که هم اکنون به دلیل معضلات متعدد اقتصادی، اجتماعی و زیست محیطی محکوم به نابودی است. حال آنکه این سایت ها به عنوان منظری میراثی صنعتی دارای ارزش است. با توجه به تراکم بالای شهری، این نواحی، موقعیتی ممتاز برای ایجاد منظر چندعملکردی و پویا در سطح کلان شهر تهران محسوب می شود. چرایی حفظ یا تخریب سایت کوره های آجرپزی، سؤال محوری این پژوهش را تشکیل می دهد. بازتولید گونه جدیدی از منظر که علاوه بر محل گذراندن اوقات فراغت، غنا بخش هویت و خاطرات صنعتی گذشته نیز باشد، چشم انداز ارائه شده برای سایت متروک و زوال یافته کوره های آجرپزی است. در واقع، منظر با دخالت در این سایت های به ظاهر فاقد ارزش و بازگرداندن آنها به جامعه و شهر، به خلق ارزشی جدید می-پردازد که شکل دهنده رفتاری نو در جامعه است.